ارزشهای علمی پروسۀ تحقیق

شریف  الله «غفوری»

استاد وآمر دیپارتمنت در دانشکده حقوق وعلوم سیاسی

ارزشهای علمی پروسۀ تحقیق| گذارش کنفرانس علمی 19/07/1395خورشیدی| مؤسسه تحصیلات عالی فجرستان، تخار

چکیده

علوم سیاسی یکی از بحث برانگیزترین رشته های علوم انسانی است که طیف گسترده ای از پژوهندگان را به دور خود جمع نموده است. این دانش پژوهان در پی شناخت، پیرامون دنیای خود هستند واین شناخت به این ساده گی، میسر شدنی نیست مگر به واسطه ای انجام تحقیق.

هر تحقیق بر محور پاسخ به یک سؤال اصلی که همان فرضیه اصلی می باشد شکل می گیرد اما انجام تحقیق نیازمند دستور العمل خاصی است. این دستور العمل مسیر ومحور تحقیق را نمایان می سازد که عناوین آتی را شامل میشود: گزینش موضوع تحقیق، طرح مسئله تحقیق، پیشینه تحقیق، تدوین فرضیه های تحقیق، شناسایی منابع تحقیق، پیش بینی موانع ومشکلات در انجام تحقیق، آمار گیری در تحقیق، روشها وابزار گردآوری اطلاعات، تجزیه وتحلیل یافته ها، واجراء وجمع آوری نتایج،  ملاکهای یک تحقیق خوب وتوصیه های این نویشتار.

هرچند تحقیق علمی دارای قواعد مبتنی به خودش است اما منحصر در علوم سیاسی نیست ولی می توان آنرا زاده علوم انسانی دانست که شاخۀ آن علوم سیاسی است.که ازآن به منظور دریافت  واقعات وحقایق پنهان وکشف مجهولات صورت میگیرد.

فراگیری مراحل انجام تحقیق یکی از ابزار مهم در روند تحقیق علمی  بشمار میرود که اساسی ترین ومشکل ترین مبدأ برای تحقیق است. محقق قبل از آغاز پژوهش باید به فراگرفتن آن همت گمارد، ودر فراگیری آن تساهل وتعلل نه کند.

گرچه انسانها برای رسیدن به مقصود و حل مشکلات راه حل های مختلفی را تجربه کرده و مناسب ترین راه و روش را انتخاب می کنند. اما این روش؛ عبارت از بکارگیری شیوۀ خاصی است که اطلاعات فراوان ومناسبتری را درباره موضوع مورد مطالعه فراهم آورد.

واژگان کلیدی: ارزشهای تحقیق، مراحل تحقیق علمی، مسیر ومحور تحقیق، پژوهش سیاسی ومراحل دورانی پژوهش.

 

مقدمه

بشریت کنونی از آغاز پیدایش «تاریخ انسان» درصدد پی بردن به قاعده و نظم موجود در پدیده ها و رویدادهای جهان پیرامون خود بوده است. خداوند حس کنجکاوی و جستجوگری را در نهاد انسانها به ودیعه گذاشته است تا به کمک آن بتوانند به سوالات و مجهولاتی که با آنها روبرو هستند جواب دریافت کنند و درصدد حل آنها برآیند. در این راستا انسان از زمان تولدتا کنون؛ نسبت به محیط پیرامون خود کنجکاو بوده و تلاش کرده است که پدیده های پیچیده و دشوار زندگی خود را حل کند.

جهانی که در آن زندگی می کنیم با پیشرفت و گسترش روز افزون گسترۀ دانش دگرگون می شود. امروزه برای اینکه بتوانیم از امکانات موجود در جامعه بیشتر استفاده کنیم باید خود را با این دگرگونیها و تغییرات هماهنگ بسازیم. برای دستیابی به این هماهنگی آشنا شدن با اصول تحقیق و پژوهش یک امر ضروری است.

پژوهش و تحقیق تلاش و کوششی مداوم و پیگیر به منظور پرده برداری از مجهولات است و با دقت و موشکافی به دنبال کشف حقایق از موضوع مورد مطالعه است. لذا انسان را از لغزش ها و خطا ها، زیانهای ناشی از آگاهیهای سطحی و دانش های خام بر حذر می دارد. نتیجه تحقیق و پژوهش پیشرفت و تعالی بشریت است.

امروزه می بینیم که دانشمندان در زمینه علوم بشری، قوانین، اصول و تئوریهای علمی حیرت انگیزی را تبیین و ارایه کرده اند که همه ی این دستاوردها نتیجه –زحمات شبانه روزی-سالیان متمادی تحقیق و بررسی بشر است.

روند تکاملی علم و دانش به ویژه در پنج دهه اخیر قرن حاضر سریع تر و دقیق تر از گذشته بوده است و در یک کلمه شگفت آور بوده است و بی تردید می توان گفت که اهمیت وارزش پژوهش، دلیل برمدعای این همه دست آوردهاست.

هر تحقيق علمي داراي مراحل مختلفي است که عمدتاً بايد پیوسته باهم و متوالياً به مرحلۀ اجراء گذاشته شود. اين مراحل داراي تسلسل منطقي هستند که هر مرحله آن وابسته به مراحل قبلی بوده و نمي تواند قبل از آن و بدون اجراي مرحله قبلي به اجراء درآيد. نويسندگان مختلف در آثار خود مراحل گوناگوني را ارایه و پيشنهاد کرده اند، ليکن در بين همه آنها ميتوان مشترکاتي را يافت که در اينجا از آنها به عنوان ساختار کلي يک پروژه تحقيقاتي علمي نام برده مي شود. اين مراحل به صورت سیستماتيک در فقرات زير مفصلاً ارایه میشود.

لازم به يادآوري است که هر يک از مراحل دوازده گانۀ تحقیق علمی را ميتوان مجدداً با مراحل جزيي تري تفکيک کرد. اما چون ساده نويسي و اختصار مبناي نوشتن اين مقاله است، ساده ترين و گوياترين ساختار تحقيق را ارایه نموده و از بيان ساختارهاي جزيي تر آن خودداري مي شود.

1-              انتخاب موضوع:

 نخستین مرحلۀ تحقیق احساس وجود یک مشکل یا مواجه شدن با یک سوال است. در اینجاست که موضوع تحقیق شکل مى‏ گیرد؛ به عبارت دیگر حوزه‏اى که باید تحقیق در آن انجام شود، بایک سوال مشخص مى‏ گردد. در انتخاب موضوع تحقیق باید نکات آتی را مورد توجه قرار داد:

1-    موضوع تحقیق مورد علاقه محقق باشد و نسبت به آن احاطه علمى داشته باشد.

2-     موضوع داراى اهمیت و ضرورت بوده و مشکلى را از میان بردارد.

3-    دامنه موضوع محدود بوده و حد و مرز مشخصى داشته باشد.

4-    موضوع تحقیق از نظر فراهم بودن شرایط و امکانات، تحقق پذیر باشد.

5-    موضوع تکرارى نباشد یعنى در مورد آن تحقیق کاملی انجام نشده باشند.

6-    موضوع از نظر ارزشى باید بیطرف باشد یعنى نشان دهنده قضاوت شخصى محقق نباشد.

7-    موضوع همچنین از یک سو باید بدون ابهام بوده و از سوی دیگر، کوتاه و مختصر باشد.

8-    عبارت موضوع باید حاوی نشانه های روشنی از سوال و فرضیه تحقیق باشد.

یک محقق پس از انتخاب موضوع و شناسایی منابع اصلی، لا زم است آغاز کار تحقیق خود را به اطلاع افراد مسؤل برساند. این کار با تهیه یک طرح تحقیق جریان پیدا میکند.

2-              طرح مسئله تحقیق (بیان مسئله):

منظورازبیان مسئله یامسائیل اجتماعی به زبان علمی است این امرشامل محدودکردن مسئله، توضیح مسئله ولزوم انجام بررسی وتجربه درموردآنست. طرح تحقیق شامل طرح برنامه (خطمشی) یامجموعه ازجستجوی هائی است که پژوهشگر برای رسیدن به هدف تحقیق خواهد پیمود.

طرح تحقیق عبارت است از خلا صه مراحل انجام کار تحقیق که محقق برای رسیدن به هدف خواهد پیمود. این طرح برنامه و روش تحقیق را معرفی می کند.  

طرح تحقیق پس از بیان موضوع تحقیق و انگیزۀ انتخاب آن و فواید حاصل از تحقیق، به معرفی کارهای قبلی انجام شده می پردازد  وروش های مورد نظر برای جمع آوری و تحلیل اطلا عات را به طور کلی محقق می سازد. همچنین یک طرح تحقیق به لیستی از منابع اطلا عاتی مرتبط با موضوع تحقیق اشاره دارد. 

طرح های تحقیقی معمولا  با یک شیوه ساده و منطقی ارایه می شوند. هرچند راه های بسیاری برای تدوین و تنظیم مطالب یا موارد یک طرح تحقیقی وجود دارد، اما تدوین هر تحقیق و مراحل آن تابع ماهیت تحقیق است. به عنوان مثال طرح تحقیق مربوط به یک تحقیق با ماهیت مطالعه ای یا کتابخانه ای، متفاوت از طرح تحقیق پژوهشی (اعم از توصیفی و تحلیلی) می باشد. 

بیان مسئله:

مسئله تحقـيـق عبارت از شرايـطي است كه پژوهشگر را بر مي انگيزد در باره آن جستجو كند.

  مسئله ، مشكلي است كه محقق قصد دارد راه حلي مناسب ومنطقي براي برطرف كردن آن پيدا كند، بعبارت ديگر ، او در اين مرحله چون يك نقاش ، طرح كلي خويش را ترسيم كرده است و براي فهماندن آن به ديگران نيازمند برجسته كردن ويژگيهاي و جزئيات آن مي باشد. 

 معمولاً مسئلۀ تحقيق بصورت سوالی بيان نمي شود بلكه بصورت بيانی ارایه مي شود كه بطور عملي قابل بررسي باشد . انتخاب كلمات بايد با دقت و با توجه به موضوع تحقيق انجام پذيرد. ويا به عبارت ديگر بيان مسئله طوری باشد كه چگونگي بررسي متغير يا متغيره ها ، مكان و دامنۀ گسترش تحقیق را روش كند.   مسئله یک جمله سوالی یا استفهامی است که می پرسد:چه رابطه ای بین دو یا چند متغیر وجود دارد؟پاسخ این سوال فعالیتهای پژوهشی را ممکن می سازد، به عنوان مثال:آیا بین پیشرفت تحصیلی و برخورد عاطفی معلم رابطه ای وجود دارد؟

یک بیان مسئله  خوب اطلاعات زیر را منتقل می کند:

1-اهمیت مسئله.

2-تحدید مسئله در یک حوزه تخصصی.

3-اطلاعات کلی درباره تحقیقات انجام شده است.

4-چارچوبی برای ارایه نتایج تحقیق.

در بیان اهمیت مسئله، منطق یک مطالعه و دلایل پژوهشگر برای انتخاب مسئله قابل بررسی میباشد. اهمیت مسئله قبل از بیان گزاره های تحقیق ارایه می شود ولی می تواند قبل و یا بعد از بررسی پیشینه تحقیق نیز عرضه شود.

3-             پیشینه تحقیق (نقد وبازنگری ادبیات تحقیق): 

اين بخش از تحقيق به بررسي مختصر و فشرده اي از تحقيقات قبلي و نظریات مهم متخصصان و محققاني که تاکنون در اين زمينه کار کرده اند، مي پردازد. در حقيقت اين قسمت از تحقيق، خود يک پژوهش کتابخانه اي از کارهايي است که تاکنون در اين زمينه صورت پذيرفته است. بنابراين، بيانگر دانش و آگاهي محقق از موضوع تحقيق، يافته ها و نتايج، سابقه و تاريخچه موضوع مورد بررسي است. از اينرو، تحقيق خوب و جامع تحقيقي است که بر تمامي يافته هاي ديگران در زمينه ي مربوطه اشراف داشته باشد و از نتايج بدست آمده آنها در مواقع لزوم بهره گيرد و در حقيقت مبتني بر يافته ها و نتايج آنها طراحي شده باشد. (18 ص313)

محقق با ارایه و بيان پیشینۀ تحقيق، به خوانندگان خود اینرا خواهد گفت که از تمامي کارهاي که ديگران در اين زمينه انجام داده اند، آگاه بوده است. او از يافته ها و نتايج سايرين در تحقيق خود استفاده نموده و از تکرار کار آنها خود داري ورزيده است. در تحقيق او چيزهاي نو و جديدي نهفته است که او در اين پژوهش به آنها پاسخ خواهد داد. همين ويژگي است که کار پژوهشي وي را به عنوان کار جديدي که مسئوليت پاسخگويي به سؤالهاي جديدي را دارد، معرفي مي کند و زمينه را براي تثبیت جایگاه خود دربین خوانندگان فراهم مي سازد.

از طرفي ديگر، اگر محققي بخواهد به بسط و توسعه کارهاي تحقيقاتي ديگران بپردازد، اين مهم اجتناب ناپذير است.

چون بخشی از هر تحقیق؛ پیدا کردن و خواندن کتاب ها و مجلات، روزنامه ها، اطلاعات انترنیتی و پژوهش های مربوط به موضوع تحقیق است. مطالعه پیشینه به نو بودن تحقیق شما و عدم تکرار پژوهش دیگران به شما کمک می کند. وقتي که خواننده اي گزارش تحقيق شما را مي خواند، ممکن است در حين مطالعۀ آن سؤالاتي برايش مطرح شود که به دليل عدم دسترسي امکانات، سؤالات مطرح شده برايش بدون پاسخ بماند. از جمله سؤالاتي که ممکن است خواننده ي در هر عنوانی با آن مواجه گردد مربوط به تاريخچه و سابقه تحقيق است. بدين معنا که ديگران در اين زمينه چه کارهايي انجام داده اند؟

يافته ها و نتايج تحقيقات پيشينيان دربارۀ اين موضوع چيست؟

آيا اصلاً ديگران در اين زمينه کاري انجام داده اند؟

آيا اين تحقيق به مسئله جديدي پاسخ خواهد داد؟ و ضرورت انجام اين تحقيق چيست؟
اين سؤالات از جمله سؤالاتي هستند که بدون شک براي هر خواننده مطرح مي گردد و براي سازمان ها و ارگان هاي تصويب کننده، حمايت کننده و تأمين کننده بودجه تحقيق نيز مطرح خواهد شد. حتي ممکن است برخي از اين سؤالات براي خود محقق نيز مطرح باشد. محقق بايد پاسخگويي به اين قبيل سؤالات را در بخشي تحت عنوان « مروري بر مطالعات گذشته » يا « بازنگري مطالعات گذشته » يا « تاريخچه تحقيق » یا «پیشینۀ تحقیق» برعهده بگيرد.

4-              تدوین فرضیه ها:

فرضیه حدس عالمانه (هوشمندانۀ) است درباره روابط بین دو یا چند متغیر که به صورت جمله خبری بیان می شود و نشان دهنده نتایج مورد انتظار است.( 18  ص86)

پژوهشگر با استفاده ازتجربه های شخصی واز مجموعه اطلاعات علمی پراگندۀ که در ارتباط با موضوع تحقیق دارد استفاده کرده به تنظیم فرضیه می پردازد وفرضیه، حدس یا گمانی است که درذهن پژوهشگر دررابطه به مسئله اجتماعی وجود دارد.

فرضیه ها به صورت جمله اخباری بیان می شود و نشانگر نتایج مورد انتظار است. مثلا، این جمله که "بین مفهوم خود و پیشرفت تحصیلی رابطه مثبت وجود دارد" آزمودن تجربی فرضیه هنگامی امکان دارد که بتوان متغیرها را ردیف ، رده بندی و اندازه گیری کرد. یک فرضیه هیچ گاه اثبات و یا ابطال نمی شود، بلکه بر اساس معلومات(داتای) بدست آمده فقط تائید یا رد می شود. فرضیه ها را بر دو اساس می توان تدوین کرد:

الف: مفاهیم و یا نظریه های مرتبط با مسئله.

ب: مشاهده های تجربی ناشی از تحقیقات قبلی .

ملاکهای تدوین فرضیه را در سه قسمت به شرح زیر تقسیم بندی خواهیم کرد:

1-رابطه بین دو یا چند متغیر را حدس بزند.

2-به صورت یک جمله اخباری، روشن و بدون ابهام بیان شود.

3-قابل آزمون باشد به این معنی که ،امکان بیان مجددآن به صورت عملیاتی وجود داشته باشد.

فرضیه تحقیق ترجیحا جهت دار است ، یعنی رابطه مشخصی را بین دو یا چند متغیر بیان میکند .این رابطه می تواند به گونه های مختلف باشد. مثل:

«خودآگاهي هيجاني در زنان مبتلا به اختلال وسواسي ـ جبري ، مبتلا به افسردگي از  گروه زنان عادي کمتر است»

در صورتی که محقق با توجه به پیشینه تحقیق نتواند جهت خاصی را برای یافته های خود پیش بینی نماید، به بیان سوال تحقیق می پردازد.

سوالهای تحقیق:

سوالهای تحقیق با توجه به فرضیه تحقیق، چیستی، چرایی وچگونگی تحقیق را بیان میکند.

سوالات تحقیق را می توان به سه دسته رده بندی کرد:1-توصیفی،2-رابطه ای،3-تفاوتی.

مشخص کردن متغیرها : در این بخش پژوهشگر متغیرهای اساسی پژوهش را مشخص و تعریف می نماید. متغیره عبارت است از ویژگی که از فردی به فرد دیگر تغییر می کند و مقادیر مختلفی را سبب میگردد و نسبت به افراد و یا اشیاء یا فضاها و مکانها و شرایط مختلف اندازه های مختلفی می پذیرد.

تعریف متغیره: به ویژگی یا عاملی گفته میشود که میان افراد جامعه، مشترک بوده ومیتواند مقدار های کمی وکیفی متفاوتی داشته باشد. چون هر چیز دارای خصوصیاتی از لحاظ وزن، حجم، طول، عرض، ارتفاعات، رنگ، مقاومت، زیبایی ومانند آنست. وهر موجود زنده ای نیز از ویژگی های زیستی وعقلانی برخوردار است. تقریباً در هر تحقیق، شناخت متغیره ها، اندازه گیری آنها وبررسی نحوه ی آثار و روابط آنها با یکدیگر را معنای مفهومی متغیره گفته میشود. (ص46)و(17 ص43)

به طور کلی متغیر ها از نظر ماهیت مقادیری ، به دودسته تقسیم میگردد:

1.کیفی       2.کمّی

1-متغیر های کیفی را متغیر های مقوله ای نیز می نامند که شامل حالت های ویژگی است مانند: جنسیت، مذهب، شغل و....

2- متغیر های کمّی متغیر هایی هستند که برای اندازه گیری آن ها می توان اعداد را به وضعیت آزمودنی و بر طبق قاعدهای معین منتسب کرد.این گونه متغیر ها به دو دسته تقسیم می شوند :

الف:متغیر کمّی پیوسته مانند بهره هوشی، قد و وزن.که بین هر دو مقدار متوالی آن، مقادیر بی شماری وجود دارد.

ب:متغیر کمّی گسسته که بین هر دو مقدار متوالی آن نمی توان مقدار دیگری پیدا نمودمانند: تعداد فرزندان، خویشاوندان.

متغیر ها را معمولا از نظر نقش آن ها در تحقیق می توان به 5 دسته تقسیم کرد: 1.متغیر مستقل،2.متغیر وابسته،3.متغیر تعدیل کننده،4.متغیر کنترل،5.متغیر مداخله گر،

5-                شناسایی منابع تحقیق:

مطالعه منابع ، شامل کلیه منابعی است که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم با موضوع پژوهشی در ارتباط است .این مطالعه به پژوهشگر کمک می کند تا به نظریه هایی دسترسی پیدا کند که ممکن است در برنامه ریزی تحقیق، اورا یاری دهد. در واقع یکی از ملاک های ارزشیابی یک مقاله علمی چگونگی استفاده از منابع دسته اول و «به روز» است. هر چه غنای علمی منابع استفاده شده در مقاله بیشتر و بهتر باشد مقاله از استحکام علمی بیشتری برخوردار است. هنگامی که نام نویسنده و تاریخ انتشار اثری در «پرانتز» ذکر می شود باید در بخش پایانی مقاله، فهرست منابع به ترتیب حروف الفبا ارایه شود در صورتی که از یک نویسنده چندین اثر در یک مقاله مورد استفاده قرار بگیرد برای شناسایی منبع باید از شماره های ۱و۲و… یا حروف الفبا الف،ب،… استفاده شود . نحوه نگارش منبع در مقالات معمولاً مشابه است و چگونگی این نگارش برای مقالات، کتابها، کتابهای ترجمه شده ،پایان نامه ها و مقالات ارایه شده در کنفرانسها آورده شده است.

فرایند بررسی منابع تحقیق را می توان به شرح زیر طی نمود:

1- مشخص کردن تمام کتابها ومعلوماتی که از آن در طرح تحقیق استفاده شده است همانند: کتاب، مجله، فصلنامه، اخبار، ماهنامه، هفته نامه، روزنامه، چکیده نا مه ها ،گذارشنامه های شرکت ها وکمپنی ها، معلومات از سایتهای شبکه انترنیت.

2- جستجوی منابع اطلاعاتی که بصورت آماده در دستر س نبوده وایجاب تحقیقات بصورت مشاهده ای، مصاحبه ای، پرسش وپاسخ، مناظره ای ومناقشه ای از انسانها دانشمند روشنفکر وآگاهان امور را می نماید، میتواند بعنوان منابع مهمی برای تحقیق باشد.

برای این امر می توان کتابخانه ها وپایگاه های کامپیوتری داده ها را نیز مورد مطالعه دقیق قرار داد و اطلاعات پژوهشی بالقوه را باز یابی کرد.

3- یافتن عنوان مقاله های مرتبط با موضوع تحقیق.

4- دریافت نسخه هایی از مقاله های مورد نظر.

5- گزینش مقاله مرتبط با موضوع.در این مرحله ابتدا هر یک از مقاله ها یا گزارش های جایابی شده به طور مقدماتی مطالعه می شود تا میزان رابطه آن ها با موضوع تحقیق مشخص شود. بر این اساس مقاله ها و یا گزارش های نا مربوط کنار گذاشته می شود.

6- طبقه بندی مقاله ها .در این مرحله مقاله ها و یا گزارش های مرتبط با مسئله تحقیق مشخص شده و بر حسب روش ،متغیر ها ،ابزار و امثال آن دسته بندی می شود.

7- تهیه چکیده یا خلاصه از گزارش های مربوطه.

9-تهیه کتابشناسی  که اگر سبک خاصی مورد نظر نباشد از سبک متداول APAپیروی می شود(10، ص5) مثل: دلاور، علي(1380) روش تحقيق در روان‌شناسي و علوم تربيتي .تهران: مؤسسه نشر و ويرايش،چاپ 20.

6-                پیش بینی مشکلات در انجام تحقیق:

یکی از راه های بیان کم وکیف تحقیق برای خوانند گان اعم از استادان، دانشگاه ها، سازمان ویا نهاد طرف قرار داد، ذکر مشکلات ومحدودیت های احتمالی یا موجود در مسیر تحقیق است. ممکن است پژوهشگر در انجام تحقیق وگردآوری اطلاعات به آن با مشکلات وموانع پژوهشی خارج از اراده ای خود مانند نو وجدید بودن موضوع تحقیق، کمبود منابع تحقیق، محرمانه بودن اسناد ومدارک لازم، مشکلات مربوط به نمونه گیری (سروی وبررسی آماری) وعدم دسترسی به جامعه آماری، محدودیت زمانی برای تحقیق، حوادث غیر مترقبیه، همکاری نکردن نهادهای امنیتی (دولتی وغیر دولتی) در سپردن اطلاعات لازم، مشکلات مالی و.... روبرو گردد که کم وکاست برکیفیت تحقیق تأثیر میگذارد.(7 ص72)

 

7-                آمارگیری درتحقیق(اندازه گیری) :

آمار یا «ستاتستیک» عبارت از مجموعه ای از فنون یا روش های ریاضیکی است برای جامعه آماری، تنظیم، تحلیل وتفسیر داده های کمی وکیفی. (18 ص213)

چون در تحقیق با چنین داده های سروکار داریم بنابرین آمار ابزار اساسی اندازه گیری، ارزشیابی وتحقیق است. مفاهیمی مانند درآمد متوسط خانواده، تعداد کارمندان، تعداد دانشجویان یک دانشکده وتعداد تصادفات یک شهر مفاهیمی آماری هستند وخصایص گروهی آنها میتواند براساس تخمین ویا صفات مشترک دیگری که بصورت کمی قابل محاسبه ویا بصورت کیفی قابل توصیف اند، بیان میشود. البته توجه محقق که از آمار(تخمین) استفاده میکند تنها به محاسبه داده ها واستفادۀ عملی از آنها محدود نمی شود. روشهای آماری تا هدف های اساسی توصیف وتحلیل پیش میرود .کاربرد صحیح آن زیادتر در علوم تحربی هست. (30  ش1ص46)

جامعه آماری (محیط تحقیق): عبارت از حدودی است که میتوان در محدودۀ آن تحقیق را آغاز وجریان داد، مانند: رشته تخصصی، مکان تحقیقی، جامعه قابل آمار گیری... ویا بعبارت دیگر جامعۀ آماری عبارت است از مجموعه ای از افراد یا اشیاء که دارای حداقل یک صفت مشترک باشند. مثلاً اگر دانش آموزان دوره متوسطه شهر تالقان جامعه آماری یک پژوهش باشند، دانش آموز دوره متوسطه بودن در شهر تالقان صفت مشترک آنهاست.(19،ص10-25)

نمونه آماری: بخشی از  افراد جامعه است که به منظور انجام برنامه ها مورد بررسی قرار میگیرد.

انواع مختلف نمونه گیری یا مقیاس(اندازه گیری) را در آمار میتوانیم بکارگیریم که از جمله:

مقیاس بوگاردوس، مقیاس تورستن، مقیاس لیکرت، مقیاس گاتمن و... که در علوم اقتصادی وفناوری (زراعت، انجینری، ساینس، زمین شناسی ...) کاربرد دارد. (18 صص330-336)

 

8-                روشها وابزار های گردآوری اطلاعات:

 در این مرحله پژوهشگر با استفاده از ابزار مناسب، اطلاعات مورد نیاز را جمع آوری می نماید.

وهمچنان پژوهشگر معمولاً در این مرحله روش تحقیق خود را مشخص و معرفی می نماید. اگر اطلاعات مورد نیاز تحقیق را ملاک دسته بندی انواع روش های تحقیق قرار دهیم معمولاً سه روش عمده ی تاریخی، آزمایشی و توصیفی، واگر معلومات را از نگاه دسترسی دسته بندی نماییم، دوروش عمده کتابخانه ای ومیدانی خواهیم داشت.

در هر تحقيقي، تهية اطلاعات واقعي با توجه به منظوري كه از تحقيق داريم، اهميت اساسي دارد. فرآيند گردآوري اطلاعات، ممكن است فعاليتهاي بسيار متنوعي از قبيل آزمايشهاي پيچيده در شرايط كنترل شده، بررسي هاي اجتماعي، اقتصادي، نظرخواهي، يا حتي بررسي تاريخي را در بر گيرد. امروزه ابزار و وسايل نگهداري اطلاعات بسيار پيشرفت كرده و مكانيزه شده است، زياد شدن كميت مشاهدات، واقعيتي در زندگي است . اطلاعات، نوعاً به صورت معلومات عمومی گرد آوري مي شوند كه اندازه هاي عددي بعضي از مشخصه ها يا شرحي از صفات كيفي افراد يا عناصر تحت مطالعه، و يا هر دو(کمی وکیفی) هستند.

9-    تجزیه وتحلیل یافته ها(اطلاعات):

يکي ديگر از مراحل انجام تحقيق، تجزيه و تحليل اطلاعات(داتای) جمع آوري شدۀ مرحله قبلي است. انجام تجزيه و تحليل خود مستلزم آماده سازي داده ها مي باشد. عمليات آماده سازي داده ها نيز خود شامل بازبيني و کدگذاري داده ها، ورود اطلاعات در کمپيوتر و استخراج جدولهای مورد نياز مي باشد. پس از آماده سازي داده ها، شاخص هاي آماري مورد نياز محاسبه شده و آزمون هاي آماري لازم بر آنها اعمال مي شود تا محقق بتواند به کمک آن در مورد -رد کردن يا رد نکردن فرضيه تحقيق-داوری کند. در حقيقت تجزيه و تحليل داده هاي جمع آوري شده به مثابه ابزاري براي محقق است تا بتواند نتايج حاصله را تفسير و تعبير نموده و بر اساس آن براي رد يا تأييد فرضيه تحقيق قضاوت نمايد و پاسخي براي سؤال تحقيق بيابد. به عبارتي ديگر محقق در اين مرحله به يافته هاي تحقيق معني و مفهوم  جدید مي بخشد.(18 ص295 و315)

 در صورتی که معلومات قابل تحقیق، نتیجۀ حاصله از جمع آوری اطلا عات پرسشنامه ها یا مصاحبه های افراد باشد، این معلومات خام، بایستی با روش های گوناگونی مورد تحلیل وتجزیه  قرار گیرد. 

اما در صورتی که محقق در حال انجام یک تحقیق کتابخانه ای  باشد، مطمئنا اطلا عات به دست آمده نتیجه تحقیقات و مطالعات افراد دیگر است که این نتایج بایستی مورد بررسی و مقایسه قرار گیرد. مزایا و معایب هر یک مشخص شود و به دنبال آن روش های مختلف و کارهای انجام شده توسط دیگران با یکدیگر مقایسه شود. با رفع اشتباهات کارهای انجام شده قبلی و بکارگیری پیشنهادات و راهکارهای توصیه شده توسط آنان، معمولا محقق می تواند به الگوهای جدیدی برای انجام بهتر فعالیت مورد نظر دست یابد و روش جدیدی برای انجام آن فعالیت پیشنهاد کند یا انجام دهد. 

10-اجراء وجمع آوری نتایج تحقیق:

 دربخش نتیجه گیری نویسنده باید موارد ذیل را به صورت دقیق و خلاصه تبیین کند:
۱- یافته های حاصل از پژوهش ۲- بیان یافته ها به شیوه ای دقیق و روشن ۳- تحلیل این نکته که آیا نتایج بدست آمده پاسخگوی سوالات یا فرضیات تحقیق هست یا خیر ۴- مشخص نمودن یافته های مهم حاصل از تحقیق.

در تدوین این بخش از مقاله باید به مباحث زیر به صورت دقیق و خلاصه پرداخته شود.
۱- ذکر اهداف انجام پژوهش ۲- تبیین میزان ارتباط یافته های حاصل از پژوهش با اهداف در نظر گرفته شده از انجام پژوهش ۳- تعمیم پذیری یافته های پژوهش ۴- مقایسه یافته های پژوهش با پژوهش های قبلی و ذکر دلایل احتمالی برای توافق یا عدم توافق بین نتایج ۵- محدودیت های پژوهش ۶ – پیشنهاد برای پژوهش های آینده در این خصوص و بالآخره ۶ – نتیجه نهایی که از پژوهش حاصل شده است.

11-      تهیه گذارش تحقیق:

به طور کلی انسانها زندگی خود را براساس دانش و معارف که از گذشتگان تولید شده است بنا می کنند اما اگر فعالیت ها و تحقیقات انجام شده توسط محققین ثبت نشود، انسان های دیگر نمی توانند از نتیجه تحقیقات یکدیگر استفاده کنند. از این رو تهیه گزارش تحقیق اهمیت پیدا می کند. امروزه اکثر دانش های انسانی را میتوان در کتابها و کتابخانه ها یا بر روی صفحات شبکه انترنیت یافت.

با توجه به مطالب فوق، اصلی ترین مرحله انجام کار تحقیقی تهیه گزارش است. بسیاری از محققان در طول انجام مراحل دیگر از این مرحله غافل نبوده کمابیش یادداشت ها و خلا صه هایی را برای گزارش نهایی تهیه می کنند. یک گزارش تحقیق معمولا  شامل اطلا عات مربوط به بسیاری از تحقیقات انجام شده قبلی در زمینه موضوع تحقیق است. در مواردی که گزارش راجع به مطلبی سخن می گوید که برای خوانندگان موضوع جدیدی است، بایستی اطلا عات مختصری نیز در زمینه مطلب مورد بحث به خوانندگان ارایه کند. 

به طور کلی یک گزارش با یک مقدمه آغاز می شود. در مقدمه، مسئله مورد تحقیق تعریف می شود و اهمیت موضوع و هدف محقق از انجام این تحقیق بیان می گردد. به دنبال مقدمه، مطالب اساسی ولازمی که محقق برای انجام کار خود به مطالعه آنها پرداخته است، به طور  خلاصه برای خوانندگان گزارش بیان می شود و با ارایه تاریخچه(پیشینۀ تحقیق) کارهای انجام شده در زمینه موضوع، به ذکر تحقیقات انجام شده توسط خودش می پردازد. گزارش با نتیجه گیری از کار انجام شده و بیان پیشنهاد هایی برای ادامه کار، پایان می یابد. 

اگر نتايج بدست آمده از تحقيق در اختيار ديگران گذاشته شود تا از آن استفاده کنند و از تکرار تحقيقات انجام شده جلوگیری شود. ما شاهد دست آوردهای مهمی در عرصۀ تحقیقات علمی خواهیم بود. از طرفي ديگر، چون لازم است همواره دامنه علوم گسترش يابد با در اختيارگذاشتن نتايج تحقيق به دیگران اين فرصت داده مي شود تا دنباله ي کارهاي تحقيقاتي انجام شده را ادامه و بسط دهند. بنابراين لازم است نتايج به دست آمده در اختيار ديگران (جامعه) گذاشته شود. انتشار نتايج يک تحقيق با فرم و شکل خاصي را گزارش تحقيق مي نامند. هيچ تحقيقي بدون گزارش آن کامل نيست حتي اگر خود محقق به نتايج بسيار جالبي دست يافته باشد.

12-                     ملاکهای یک تحقیق خوب:

یکی از مهم ترین ابعاد نگارش علمی، محتوای علمی وارزشمندی کیفی آنست. مقاله باید یافته های مهمی در دانش افزود نماید و دارای پیامی آشکار باشد؛ بنابرین پیش از تهیه مقاله، محقق باید از خود بپرسد که آیا مطالب او آنقدر مهم است که ارایۀ وانتشار آن قابل توجه باشد. آیادیگران از آن بهره خواهند برد؟ وآیا نتایج پژوهش او کار آنها را تحت تأثیر قار خواهد داد؟ (24ص82)

در اینجا به چندین اصل مهم از اصول ومعیارهای محتوایی پژوهش علمی اشاره خواهیم کرد که با توجه به آنها قبل از تهیه مقاله علمی به ارتقای کیفی آن کمک خواهد کرد:

1-    فرایند تفکر، 2- منطقی بودن استدلال، 3- انسجام ونطامند بودن، 4- تناسب موضوع با نیازمندی های کنونی جامعه، 4- خلاقیت ونوآوری، 5- توضیح مطلب درحد ضرورت، 5- متناسب بودن با نظریه ها، 6- اجتناب از تکرار وکلی گویی، 7-گذارش روش شناسی تحقیق.

 

     توصیه ها وپیشنهادهای این تحقیق:

انسانها نسبت به اشیای  پیرامون خود کنجکاو  وجستجو گر هستند سعی میکنند با تفکروتحقیق متوجه حوادث واتفاقات  محیط خود شوند، حوادث واتفاقاتی که در طول شبانه روز رخ میدهد آنان را به سوی خود میکشاند. این کشش سبب رشد تحقیق علمی وفرهنگی می شود  وانسان را از جهل ونادانی به علم وشگوفایی میرساند وحقایق و واقعیت ها راآشکار می کند. در حقیقت، تحقیق راه را برای حلّ مسائیل ومشکلانت پیچیده هموار می سازد.

با توجه به لحظاتی که درین کنفرانس خجسته سپری کردید، در مورد مراحل علمی انجام تحقیق معلوماتی را برداشته های خود افزون نمودید، وعوامل مؤثر بر اصول ومعیارهای تحقیق را آموختید که با استفاده ازین تجارب تحقیق، میتوان نکات چندی را بعنوان توصیه خدمت شما سروران عزیز تقدیم نمایم.

1-    تلاش نمائید برای همیشه محقق بمانید چون اگربا تحقیق بلد نباشید، مجبورید گفته های دیگران سربسته قبول کنید.

2-    صفت محقق بودن را جزء ویژگیهای خود بسازید، تا درهمه مزایای زندگی، حقایق را با بصر باز ودرک وبصیرت  عالی زیر نظر بگیرید.

3-    بکوشید کتابخوان واهل مطالعه باشید، ونکوشید همیشه کتاب دیگران باشید، بلکه نگارشگر صفحات کتاب دیگران باشید، چون تنها یاد وارۀ نویسندگان برای همیشه در اندیشه ها گرامی می ماند.

4-    اگر نمیتوانید کتابی را بخوانید، سدّ راه کتابخوانان نگردید،  زیراکه خود ودیگران را به تجاهل می اندازید.

5-    من هیچگاه برای غافل ساختن اذهان دیگران راضی نه شدم، فقط بخاطر تنویر اذهان دیگران میخواهم با این زندگی ام راضی باشم. به گفته شاعری که می سراید:

تجاهل دیگران خصلت بشرنیست* ابلیس گونه رفتار جز راه شور شر نیست.

فهرست منابع تحقیق:

 

1-    آذر، عادل؛(1383) آمار و کاربرد آن در مدیریت، انتشارات سمت، تهران، چاپ سوم. 

2-    امزیان، محمد؛(1380) روش تحقیق علوم اجتماعی از اثبات گرایی تا هنجارگرایی، ترجمه  عبدالقادرسواری، پژوهشگاه حوزه ودانشگاه معهد فکرالاسلامی، قم.

3-    اِیان، های؛ (1388) روشهای تحقیق کیفی درجغرافیای انسانی، ترجمه دکتراحمد پوراحمد ومحمد اسکندری نوده، سازمان مطالعه وتدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت) تهران، چ1.

4-    بازرگان، عباس و زهره سرمد و الهه حجازی؛ (1376) روش­های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارت آگه، تهران.

5-    برنم، پتر وگیلاند وهمراهان، (1390) روش تحقیق در علوم سیاسی، باترجمه میترا راه نجات، انتشارات دفتر مطالعات سیاسی وبین المللی وزارت خارجه، تهران، چاپ اول.

6-    ت‍ق‍ی‌ زاده‌، ت‍ق‍ی‌ زاده و غ‍ف‍ارت‍اری؛ ‌(۱۳۸۶) ال‍گ‍وی‌ گ‍راف‍ي‍ک‍ی‌ روش‌ ت‍ح‍ق‍ي‍ق‌ در ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ انتشارات حفیظ، ت‍ه‍ران‌.

7-    حافظ ­نیا، محمدرضا؛ (1382) مقدمه­ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، انتشارات سمت، تهران، چ 8.

8-    خاکی، غلامرضا، (1378)و(1390) روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، کانون فرهنگی انتشارات داریت، تهران، چاپ 2/ انتشارت بازتاب، تهران، چ9.

9-    خوی نژاد، غلامرضا؛(1387) روشهای تحقیق درعلوم تربیتی، سازمان مطالعه وتدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت) تهران.

10-دلاور، علی؛ (1375) روش تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی، نشر ویرایش. تهران.

11-دهخدا، علي اكبر؛ (1377) لغت نامه دهخدا، مؤسسه انتشارات چاپ دانشگاه تهران، چ1.

12-دواس،دی،ای.(1383). پیمایش در تحقیقات اجتماعی، ( هوشنگ نائینی، مترجم) تهران: نشر نی (تاریخ انتشار به زبان اصلی 1991) .

13-رمضانی، خسروی؛ (1380) روش های تحقیق در علوم فناوری و علوم اجتماعی. انتشارات فاطمیه. نوبت چاپ  چهارم.

14-رنجبر، دکتراحمد؛ (1377) روش تحقیق ومأخذشناسی،انتشارات اساطیر، ایرانشهر، چ5.

15-ریمون کیوی وهمراهان؛ (1388) روش تحقیق درعلوم اجتماعی،ترجمه دکترعبد الحسین نیک گهر، انتشارات توتیا، تهران چ4.

16-ساروخانی، باقر؛ (1382) روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اقتصادی، تهران، چاپ 8.

17-عباسی، دکتر بیژن؛ (1393) روش پژوهش در دانش حقوق، انتشارات خرسندی، تهران، چاپ اول.

18-سنجری، دکتراحمدرضا؛(1390) روشهای تحقیق درمدیریت،انتشارات عابد تهران، چ3.

19-صانعی، سیدحسن وهمراهان؛(1389) فنون تحقیق (نمونه گیری وحجم نمونه) انتشارات اندیشمند، تهران، چ1.

20-صبری، نورمحمد؛(1382) مقدمه ای به روش تحقیق درحقوق، نشریزدان، چ1.

21-کریمی، یوسف(1373)روان شناسی اجتماعی. نظریه ها، مفاهیم و کاربرد. موسسه انتشارات بعثت تهران.

22-نادري، عزت الله وسيف نراقي؛(1373) روش هاي تحقيق وچگونگي ارزشيابي آن درعلوم انساني، دفترتحقيقات انتشارات بدر، تهران.

23-وال‍ی‌م‍ن ، ن‍ي‍ک‍ولاس؛(1387) روش‌ ت‍ح‍ق‍ي‍ق‌ در ع‍ل‍وم‌ اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ ‌؛ با ‍ت‍رج‍م‍ۀ م‍ح‍س‍ن‌ ن‍ي‍ازی‌و م‍ص‍طف‍ی‌ ص‍لاب‍ت‌، ف‍ري‍دون‌ ب‍ه‍ادارن‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: پ‍ن‍دار پ‍ارس‌.

24-هومن، دکترحیدر علی؛ (1380)راهنمای تدوین گذارش پژوهشی، رساله و پایان نامه تحصیلی، انتشارات دانشگاه تهران . چ2.

کتابهای عربی:

25-عبدالله محمد؛(2006م) دکترعبدالمنعم، البحث اللغوی أصوله ومناهجه، دانشگاه الازهر، قاهره، چ2، 2006م.

26-علوش، دکترسعید؛ (1985م) معجم المصطلحات الأدبیة المعاصرة، نشرکتابخانه لبناني، بیروت، چ1.

مقاله های علمی:

27-خدا وردی، حسن؛ (1387) مقاله "میتودولوژی پژوهش کیفی" منتشره ي ، ره آورد، مرتبط به پژوهشگاه  علوم انسانی ومطالعات فرهنگی، تهران.

28-رنجبر، هادی وهمراهان؛ (1391) مقاله" نمونه گیری درپژوهش کیفی"مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پژشکی ایران، شماره 3 پاییز، تهران.

29-علم الهدی، دکترجمیله؛(1386) مقاله"درآمدی به مبانی اسلامی روش تحقیق"نشر شده در فصلنامه نوآوری آموزشی، شماره 21 پاییز، تهران.

30-غفوری، شریف الله؛(1393) نقش پژوهش کیفی در بازنگری منابع تحصیلی، نشرشده در مجله علمی مؤسسه تحصیلات عالی راه سعادت، س1،ش1زمستان 1393هـ.

31-منصوریان، دکتریزدان؛(1389)" صدنکته درپایان نامه نویسی" نشرشده درماهنامه کلیات کتاب ماه، تیر،تهران.

32-مرادی مقدم، محمود؛ (1387) مراحل پژوهش به زبان ساده، گاهنامه مدارسف ش3، س تحصلیلی 86-87، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی، تهران.

33-نقره کار، عبدالحمیدوهمراهان؛ (1389)«مدل سازی؛روش مفید برای پژوهش های میان رشته ای» نشریه علمی پژوهش انجمن علمی معماری وشهرسازی ایران، شماره 1 پاییز.

34-نمازی، دکترمحمد(1382)" نقش پژوهش کیفی درعلوم انسانی" نشرشده درمجله جغرافیاوتوسعه، شماره مرتبط به بهاروتابستان ، شیراز.